Xương Chũm: Cấu Tạo, Vị Trí, Đặc Điểm Và Chức Năng Chính

Tú Ngô 11:26 - 07/08/2023

Đánh giá bài viết

5/5 - (3 bình chọn)

Bài viết được tham vấn chuyên môn bởi Lương y Phùng Hải Đăng – Khoa Xương khớp – Nguyên Trưởng khoa Xương Khớp Trung tâm Thừa kế và Ứng dụng Đông y Việt Nam – Cố vấn chuyên môn tại Trung tâm Nghiên cứu và Ứng dụng Thuốc dân tộc

Xương chũm là xương có kích thước nhỏ, nằm ở vùng xương thái dương, đóng vai trò rất quan trọng. Theo nhiều nghiên cứu, đây là cơ quan dễ bị tổn thương nếu các bộ phận xung quanh bị viêm nhiễm. Chính vì vậy, cần có biện pháp xử lý kịp thời để tránh ảnh hưởng đến sức khỏe tổng thể.

Tổng quan về xương chũm

Xương thái dương là một trong những xương của hộp sọ, có cấu tạo gồm nhiều thành phần và đặc điểm rất phức tạp. Xương chũm là một khối xương nhỏ lồi ra, nằm ở phía sau của xương thái dương, chứa các tế bào không khí có chức năng điều chỉnh áp lực của vùng tai, từ đó bảo vệ các tế bào lông nhỏ bên trong và hạn chế chấn thương.

Về mặt giải phẫu, xương chũm cũng tiếp giáp với nhiều bộ phận khác như: mạch máu, não, màng não, và nhiều dây thần kinh quan trọng.

Xương này có một bề mặt nhám để cơ chẩm và cơ sau tai bám vào. Phần xương nhô xuống dưới tạo thành mỏm chũm, có hình nón, cho phép nhiều cơ ở vùng đầu cổ bám vào. Chúng ta có thể dễ dàng sờ thấy mỏm chũm ở ngay phía sau tai. Cấu tạo của mỏm chũm gồm nhiều hốc nhỏ chứa khí bên trong, được gọi là không bào xương chũm.

Thông thường không có quá trình tạo ra xương chũm, hoặc nếu có cũng rất thô sơ. Xương này hình thành trong hộp sọ của trẻ sơ sinh sau 1 tuổi, khi cơ sternocleidomastoid phát triển với chiều dài thích hợp và kéo vào xương. Quá trình phát triển này kết thúc khi trẻ lớn hơn, thường là lúc trẻ khoảng 2 tuổi. Đến khi trẻ 4 tuổi sẽ bắt đầu hình thành những tế bào khí xương chũm.

Cấu tạo của xương chũm

Xương chũm chính là một phần nhỏ của hệ xương thái dương phía sau ống tai ngoài, bao gồm phần mềm của xương đá và phần dưới của xương trai. Xương chũm có hình dáng giống như một chũm cau với đỉnh ở dưới và nền ở trên.

Tuy có cấu tạo cứng nhưng bên trong xương chũm lại xốp, mềm và có nhiều hốc khí to nhỏ khác nhau. Phần này được gọi là tế bào hơi hoặc xoang chũm, xoang chũm lớn nhất được gọi là sào bào (hang chũm).

Từ sào bào sẽ có đường thông trực tiếp sang tai giữa, được gọi là sào đạo hoặc ống thông hang. Cả sào bào và sào đạo đều được lót bởi lớp niêm mạc mỏng liên tiếp với niêm mạc hòm tai. Chính vì sự thông hang này nên nếu bệnh nhân mắc các bệnh lý về tai giữa thì khả năng lây nhiễm cho vùng xương chũm là rất cao, nếu không điều trị kịp thời sẽ gây ra nhiều biến chứng nguy hiểm.

Thông tin cụ thể về các bộ phận tạo nên xương chũm như sau:

Các bề mặt

Xương chũm có bề mặt trong và bề mặt ngoài, với cấu tạo khác nhau:

Bề mặt ngoài: Có cấu tại khá khô ráp, kết nối với cơ sau tâm thất và cơ chẩm. Trên bề mặt của xương được đục bởi nhiều lỗ, những lỗ xương chũm truyền tĩnh mạch đến xoang ngang và một nhánh mạch nhỏ đến màng cứng thuộc động mạch chẩm. Kích thước và vị trí của các lỗ xương chũm khác nhau, không thể quan sát bằng mắt thường. Đôi khi các lỗ này nằm ở trong đường khâu giữa chẩm và thái dương hoặc nằm ở trong xương chẩm.
Bề mặt trong: Có tồn tại rãnh xích ma, rãnh cong và sâu cùng với một phần của xoang ngang. Thông qua bề mặt trong của xương chũm có thể quan sát thấy lỗ mở của xương này. Phần xoang ngang có rãnh được ngăn cách với các tế bào xương chũm bằng một lớp xương rất mỏng, các rảnh này cũng có thể bị thiếu một phần trong một số trường hợp đặc biệt.
Quá trình xương chũm: Có hình nón hoặc hình chóp, nằm thấp hơn và ở phía sau so với ống tai. Hình thức và kích thước của quá trình xương chũm sẽ thay đổi tùy theo độ tuổi và giới tính. Ở phía bên cạnh là các rãnh chũm, mỗi loại sẽ có chức năng riêng. Cụ thể: Rãnh sâu để gắn kết với cơ tiêu hóa, rãnh chẩm và rãnh nông chứa động mạch chẩm. Ngoài ra, song song với quá trình xương chũm còn có các dây thần kinh mặt.

Đường viền

Xương chũm có các đường viền với đặc điểm và chức năng riêng biệt, cụ thể như sau:

Đường viền trên: Rộng, cấu tạo bề mặt có hình răng cưa để ăn khớp với phần đỉnh của góc xương chũm.
Đường viền sau: Cũng có cấu tạo răng cưa để ăn khớp với quá trình Jugular – chính là đĩa xương hình tứ giác hoặc tam giác từ phần bên kéo dài ra phía sau.
Đường viền dưới: Ở góc bên của phần chẩm

Khoảng trống

Quá trình xương chũm rỗng nên hình thành những khoảng trống và rất nhiều tế bào xương chũm có kích thước khác nhau. Cụ thể:

Phía trước và phần trên của xương chũm: Là những khoảng trống kích thước lớn chứa không khí. Tại đây còn có một khoang lớn không đều, chứa đầy không khí, gọi là màng nhĩ, được lót và bảo vệ bởi màng nhầy của khoang thần kinh.
Phía dưới của xương chũm: Các khoảng trống giảm dần kích thước. Phần đỉnh của xương chũm có kích thước khá nhỏ, bên trong chứa tủy, đôi khi phần đỉnh này rắn chắc và trong suốt.

Các khớp nối

Phần cấu tạo răng cưa của xương chũm ăn khớp với các xương sau:

Phía trước: Màng nhĩ của xương thái dương và xương chũm khớp với nhau qua đường khâu lỗ nhĩ.
Phía sau: Phần vảy của xương chẩm và xương qua khâu chẩm khớp với nhau.
Trên đỉnh: Góc xương chũm của xương đỉnh và xương đỉnh kết nối với nhau qua khâu xương chũm.

Giải phẫu biến thể

Mức độ khí hóa của cơ xương chũm có thể thay đổi, xương này có thể phân thành một trong các loại sau:

Thể xơ cứng: xương đặc.
Thể khí: những tế bào khí phát triển.
Lưỡng thể: tủy.
Hỗn hợp: tủy và các tế bào khí.

Chức năng của xương chũm

Xương chũm là một trong các cấu trúc quan trọng nhất của tai trong, mặc dù được gọi là xương nhưng xương chũm không có cấu trúc điển hình giống các xương khác trong cơ thể. Thay vào đó, các túi chứa khí giống như bọt biển giúp xương chũm có chức năng quan trọng như sau:

Chức năng chính của xương chũm là bảo vệ tai và hệ thống xương thái dương

Bảo vệ hệ thống xương thái dương khỏi các tổn thương.
Điều chỉnh áp lực ở vùng tai, từ đó hạn chế chấn thương.
Che chắn và bảo vệ các tế bào lông nhỏ của tai trong.

Các vấn đề và bệnh lý thường gặp ở xương chũm

Xương chũm có thể gặp phải rất nhiều bệnh lý và vấn đề nghiêm trọng, trong bất kì trường hợp nào cũng cần can thiệp để điều trị sớm, nhằm phòng ngừa tổn thương vĩnh viễn ở vùng xương chũm. Khi đã điều trị thành công thì bệnh vẫn có thể tái phát, vì vậy bạn nên để ý để phát hiện kịp thời các vấn đề xương chũm như sau:

Các bệnh lý thường gặp

Dưới đây là những bệnh lý thường gặp nhất ở xương chũm, do các biểu hiện có thể tương tự nhau nên bệnh nhân khó có thể tự phân biệt được bệnh lý.

Xương chũm có thể gặp phải rất nhiều bệnh lý

Sự đục hóa tế bào khí xương chũm: Thường xảy ra do chấn thương làm gãy xương thái dương, khối u xương, viêm tai, tiếp xúc với bức xạ,… Tình trạng này ảnh hưởng trực tiếp đến cấu trúc, làm giảm chức năng của xương chũm.
Nhiễm trùng cấp tính: Thường gặp ở những người bị viêm tai giữa cấp tính.
Áp xe dưới xương chũm: Bệnh lý viêm tai xương chũm kéo dài và tái phát nhiều lần sẽ gây ra tình trạng áp xe dưới xương chũm. Sau đó, bệnh có thể tiến triển thành viêm xương chũm liên kết và lây lan ra vỏ ngoài của xoang chũm.
Viêm xương chũm: Là một trong các tình trạng nhiễm trùng thường xảy ra ở xương chũm. Khi bị viêm, người bệnh sẽ cảm thấy đau nhói dữ dội xung quanh hoặc bên trong tai, có mủ hoặc chất lỏng chảy ra từ tai, sốt, đau đầu, ù tai,…
U xương: Có thể xảy ra ở xương chũm hoặc nhiều vị trí khác của xương trên cơ thể. Các tế bào xương phát triển bất thường và quá mức (đôi khi liên quan đến sụn) tạo ra u xương, có thể là u lành tính hoặc ác tính. Bệnh bắt đầu từ sụn được gọi là u xương dị sản, bệnh bắt đầu từ xương được gọi là u xương tương đồng.
Tổn thương Bullough: Còn được gọi là bướu Bullough, xảy ra khi xương thái dương bị tổn thương dạng sợi lớn, làm ảnh hưởng đến bề mặt ngoài của xương chũm.
Cholesteatoma: Viêm tai Cholesteatoma là một loại khối u biểu bì phát triển ở tai giữa hoặc ở xương chũm. Sau một thời gian phát triển, bệnh viêm tai Cholesteatoma sẽ gây tình trạng nhiễm khuẩn, chảy nước thối ở tai, giảm thính giác, liệt mặt. Các biến chứng có thể gặp là áp xe não, viêm màng não, viêm tắc tĩnh mạch trên,…

Một số dấu hiệu bất thường

Hiện nay, rất nhiều dấu hiệu bất thường ở tai có liên quan đến xương chũm đã được ghi nhận như:

Viêm tai giữa có thể biến chứng gây bệnh xương chũm

Liệt mặt, liệt dây thần kinh vận động cơ mặt.
Chóng mặt, ù tai.
Chảy mủ tai màu vàng, xanh, có mùi, và thậm chí là chảy máu.
Suy giảm khả năng nghe hoặc mất thính giác.
Tai hoặc vùng sau tai bị đỏ tấy, sưng phồng, sau tai bị mất nếp, vành tai bị đẩy ra phía trước.
Sốt 39 – 40 độ đột ngột, kèm theo tình trạng mệt mỏi, chán ăn, mất ngủ, thể lực suy nhược, nhiễm trùng, nhiễm độc.
Đau tai nhẹ hoặc nặng, đau dữ dội khi nằm vào ban đêm, đôi khi có thể đau sâu trong tai, lan từ vùng đỉnh đầu xuống hàm.

Một số biến chứng

Nếu các bệnh lý xương chũm không được phát hiện sớm và điều trị sớm thì người bệnh có thể phải đối mặt với các biến chứng nguy hiểm như:

Viêm màng não (do vi khuẩn lây nhiễm vào màng bao quanh não và tủy sống).
Áp xe ngoài màng cứng.
Phù gai thị (tình trạng đau đầu dữ dội và sưng phía sau mắt).
Nhiễm khuẩn máu

Nếu không điều trị kịp thời, bệnh lý xương chũm có thể ảnh hưởng đến màng não và thị giác

Cách chẩn đoán và điều trị

Việc phát hiện và điều trị các chứng bệnh liên quan đến xương chũm không hề đơn giản. Khi phát hiện thấy bất thường, người bệnh nên đến cơ sở y tế để thăm khám ngay lập tức. Bác sĩ có thể làm một số xét nghiệm và thăm khám như sau:

Xét nghiệm máu và đếm số lượng bạch cầu.
Chụp cắt lớp vi tính, chụp cộng hưởng vùng tai và đầu.
Chụp X-quang vùng sọ.
Một số trường hợp có thể được chỉ định chọc dò tủy sống.

Sau khi xác định được tình trạng bệnh, bác sĩ sẽ lên phác đồ điều trị cụ thể cho từng trường hợp. Một số bệnh nhân sẽ được chỉ định dùng thuốc kháng sinh, trong khi đó một số khác phải thực hiện phẫu thuật. Sau khi phẫu thuật, cần tiến hành tái khám thường xuyên để bác sĩ theo dõi tình trạng xương chũm, đảm bảo không bị lan truyền nhiễm trùng gây nguy hiểm cho người bệnh.

Cách bảo vệ và chăm sóc xương chũm

Cách bảo vệ xương chũm tốt nhất là luôn vệ sinh tai cẩn thận, điều trị triệt để tất cả các nhiễm trùng tai, thực hiện sinh hoạt một cách khoa học. Cụ thể như sau:

Đối với trẻ em thì cần điều trị dứt điểm bệnh viêm mũi họng để tránh tình trạng vi khuẩn di chuyển lên gây viêm tai. Đối với người lớn, khi bị bệnh viêm tai giữa thì phải điều trị dứt điểm, nhằm ngăn chặn nhiễm khuẩn.
Giữ gìn vệ sinh tai, không để nước bẩn nằm trong tai, không nên dùng các loại que cứng để lấy ráy tai.
Khi phát hiện dấu hiệu bất thường, cần đi khám và điều trị theo chỉ định của bác sĩ. Đặc biệt là triệu chứng chóng mặt, ù tai, chảy nước hoặc chảy mủ ở tai, chảy máu trong ống tai, giảm hoặc mất thính giác, sưng đỏ ở tai, sốt, đau ngoài ống tai,… Lưu ý tuyệt đối không tự điều trị tại nhà, tránh làm cho tình trạng bệnh nghiêm trọng hơn.
Trong quá trình điều trị, cần tuân thủ đúng chỉ định của bác sĩ và tái khám thường xuyên để phát hiện bất thường và kịp thời xử lý.
Thận trọng trong hoạt động sinh hoạt thường ngày, hạn chế té ngã hoặc va chạm lực mạnh tác động vai tai nói riêng và cơ thể nói chung.
Xây dựng chế độ dinh dưỡng đầy đủ và lành mạnh, giúp duy trì sức khỏe và phòng ngừa một số bệnh lý ở xương chũm. Các thành phần nên được tăng cường bổ sung là: canxi, axit béo omega-3, protein, vitamin D, vitamin C,… có trong rau xanh, trái cây, sữa, đậu, các loại hạt, các loại cá, thịt, hải sản, các loại củ,…
Xây dựng chế độ làm việc, nghỉ ngơi và tập luyện điều độ, hạn chế đến những nơi ô nhiễm, lưu ý không dùng tay bẩn để ngoáy tai vì có thể gây nhiễm khuẩn.

Xương chũm là một cấu trúc quan trọng của vùng đầu và mặt, giúp bảo vệ tai và thái dương nói riêng, bảo vệ sức khỏe tổng thể nói chung. Vai trò quan trọng của loại xương chũm là không thể phủ nhận, tuy nhiên loại xương này cũng rất dễ bị tổn thương. Vì vậy, bạn nên lưu ý chăm sóc vùng tai cẩn thận, khi phát hiện bất cứ sự bất thường nào nên nhanh chóng đến gặp bác sĩ chuyên khoa để kịp thời xử lý.